El gerundio en euskera
El gerundio en euskera se puede construir
mediante las siguientes estructuras:
-t(z)en:
Responde a la pregunta "zertan ?"
Zertan ari da aita ?
Egunkaria irakurtzen ari da.
Umeak ikasten utzi
ditut.
Etxetik irteten
ikusi dut.
Ordu erdi daramat
hemen itxaroten.
Zu beti adarra jotzen.
"Joan, etorri, ibili" nominalizan a
otros verbos mediante "-t(z)en"; pero también lo pueden hacer
mediante el caso "zerez":
Eguna argitzen / argituz doa.
Gauzak apurka-apurka konpontzen / konponduz doaz.
Denboraz aurreratzen / aurreratuz noa.
-(e)z, -az:
Estos sufijos proceden del caso
"zerez" instrumental, usándose para formar gerundios que indican
medio, modo, causa, consecuencia, o para dar una explicación.
Para expresar medio ("bidea") o instrumento
("bitartekoa"):
Nola lortu zuen ? Erosiz.
Gauzak eginez ikasten dira.
Nola heldu zara hona ? Galdetuz.
Kristala apurtuz sartu dira etxean.
Tranpak eginez irabazi dute.
Botoi hau sakatuz ("pulsando") pizten
da.
En algunos dialectos en vez del caso
"zerez" se usan los sufijos "-ta" o "-(r)ik".
Para indicar modo:
Se usan para responder a la pregunta "nola
?":
Kantatuz etorri gara bide osoan zehar.
En algunos lugares se usan "-t(z)en",
"-ta", o "-(r)ik".
A veces, además de modo, también puede indicar
anterioridad temporal:
Orduan, pistola ateraz, tiroka hasi zen.
Eta ukabila ("puño") itxiz, kolpe bat
eman zuen mahai gainean.
Eskua luzatuz ("extendiendo") zigarro
bat hartu zuen.
Eta musu bat emanez, alde egin zuen.
Kontu hori alde batera utziz, gainerakoan pozik
nago.
Orain arte esandakoa laburbilduz, ...
En vez del caso "zerez" se puede usar
la conjunción "eta" para indicar anterioridad temporal:
Agur esanez alde egin zuen.
Agur esan eta alde egin zuen.
Para indicar causa y consecuencia:
Txarto zegoela ikusiz, bota egin zuen.
Neuk hartu nuen, neurea zela pentsatuz.
También en algunos sitios se usa
"-ta", o "-(r)ik".
Para dar una explicación:
Keinu bat egin zigun kontuz ibiltzeko esanez
bezala.
Ehunka gutun jaso ditugu jarraitzeko eskatuz eta
eskerrak emanez.
En muchos de estos últimos casos es mejor usar
la conjunción "eta":
Anak deitu du ezetz
esanez.
Anak deitu eta ezetz
esan du.
Lurrera jausi da apurtuz.
Lurrera jausi eta apurtu egin da.
-ta, -(r)ik:
Estos sufijos se unen al participio verbal para
formar gerundios.
Zu hemen egonda, ez
dago arriskurik.
Hori jakinda, nola ez didazu esan ?
Hobeto pentsatuta, zergatik ez ?
Hau kenduta, besteak ondo daude.
Horrela izanik, hobe isilik egotea.
Hau ikusirik, ez
dakit zer esan.
Kontuan izanik dohainik eman digutela, ondo
dago.
A veces, estos sufijos se unen directamente a un
nombre, en vez de a un verbo, para formar un gerundio.
Nahita egingo balu, ez luke txartoago egingo.
Si lo hiciera queriendo, no lo haría peor.
Hau konpondu ezinik nabil.
Ando no pudiendo arreglar esto.
-(e)an (caso "non" en singular):
Itxaronean eman
dut goiz osoa.
Eginean-eginean, azkenean ikasi egingo du.
Ibilian-ibilian, tontorreraino heldu ginen
ohartu (darse cuenta) gabe.
Nondik ezagutzen dudan gogoratu nahian nabil.
Ando queriendo recordar de dónde le conozco.
Hemen nabil Miren aurkitu ezinean.
Aquí ando no pudiendo encontrar a Miren.
-ki:
Usado sólo en algunas zonas y sobre todo con
algunos verbos ("izan, ibili, joan, jakin, egon, etorri").
Beste eginkizunik ez
izaki eta, hor aritzen dira hizketan.
Como no tienen ningún otro quehacer, ahí están
hablando.
Batzuk ikusi nituen ihesi joaki.
Ví a algunos yéndose a la fuga.
Ezean (no sabiendo):
Zer egin ezean nago.
Estoy no sabiendo qué hacer.
Zer esan ezean
geratu da.
Se ha quedado sin saber qué decir.
Galdetu nionean, zer
erantzun ezean geratu zen.
Cuando le pregunté, se quedó sin saber qué
hacer.
-la(rik):
Esta forma se construye añadiendo
"-la(rik)" al verbo auxiliar o sintético conjugados.
Puede servir para indicar tiempo o modo.
Para indicar tiempo:
Menditik zetorrela(rik), hanka apurtu zuen.
Jaten ari zela(rik)
hil zen.
Ni hemen nagoela(rik) ez da inor etorri.
Bera zuzendari
zela(rik) egin zen hori.
Se hizo eso siendo director él mismo.
Para indicar modo:
Hor dago Jonzigarroa ahoan daukala(rik).
Ahí está Jon teniendo en la boca el cigarro.
Pistola bat eskuan
zeramala(rik) sartu zen.
Ez hitz egin ahoa
beteta daukazula(rik) !
Ezertxo ere falta ez zitzaiola(rik) bizi zen.
"Vivía no faltándole nada".
Muchas veces se omite el verbo:
Txapela buruan (zeramala(rik)) ikusi nuen.
Maleta bat eskuan (zekarrela(rik)) heldu zen.
Otras veces se utiliza con el significado de
"sin saber que", igual que "ezean":
Zer egin ez dakidala(rik) (zer egin ezean) nago.
Estoy sin saber qué hacer.
Batera eta bestera
zebilen zer egin ez zekiela(rik).
Zer esan ez
nekiela(rik) geratu nintzen.
Nondik hasi ez
dakigula(rik) gaude.
Eta dirua, nola ez
dakigula(rik), desagertu egin zen.
Y el dinero, no sabiendo nosotros cómo,
desapareció.
Otras expresiones de modo:
Adurra dariola(rik) dago irakasleari begira.
Está mirando al profesor cayéndosele la baba.
Odola zeriola(rik)
ekarri zuten.
Le trajeron chorreándole la sangre.
(Jario / erion = fluir, gotear, manar).
Nik dakidala(rik). Que yo sepa.
Guk dakigula(rik). Que nosotras sepamos.
Umea etxean utzi dut, lotan zegoela(rik).
Estando el niño dormido, le he dejado en casa.
Recordar que esta forma "-la(rik)",
también puede usarse para construir oraciones temporales, concesivas, causales
y condicionales.
Gerundios construidos sobre nombres
-ka:
Muchas veces en estructuras repetitivas.
Bueltaka eta eztulka gau osoa eman du ohean.
Korrika (lasterka)
alde egin zuen.
Herrenka eta arrastaka (cojeando y
arrastrándose).
Oihuka eta zarataka (Gritando y haciento ruido).
Txakurra zaunka eta umeak oihuka hasi ziren.
Mutil batek deitu du arratsaldean zutaz
galdezka.
Negar - zotinka (ollozando, gimiendo).
A veces este sufijo se puede añadir a un verbo:
Gau osoa eman du
botaka.
Zer demontre da hori
piztu -itzalika dagoen argia ?
¿ Qué demonios es eso de estar encendiendo y
apagando la luz ?
Estas formas se pueden expresar de modo
diferente:
Deika ari naiz, baina ez dute hartzen.
Deitzen ari naiz, baina ez dute hartzen.
Bultzaka sartu behar izan dugu.
Bultzatuz sartu behar izan dugu.
Umea gaixorik dago eta botaka ari da.
Umea gaixorik dago eta botatzen ari da.
Mediante el caso "zerez":
Umea negarrez ari da.
Esan diodanean, barrez hasi da.
Con el caso "non":
Lanean ari da.
Igerian ari da.
Lotan nago.
Egun osoa daramat
zurekin hitz egin nahian.
Llevo todo el día queriendo hablar contigo.
Hemen nago lana amaitu ezinean.
Aquí estoy no pudiendo terminar el trabajo.
Saskibaloian aritu gara eta orain futbolean.
Zertan ari zarete, tutean ala musean ?
Algunas frases hechas con el caso
"non":
Hori beti dabil lapurretan.
Nik uste dut gezurretan ari dela.
Txantxetan ari zara, ala ?
Izerditan nago !
Arineketan etorri
gara.
Egun osoa ematen
duzue berriketan.
Kanpoan dago
jolasean.
Oharkabean egin dut.
Lo he hecho sin darme cuenta.
Ustekabean harrapatu nauzu.
Me has cogido por sorpresa.
Con "- batean":
Tiene valor enfático.
Ni heldu naizenean, umea negar batean zegoen.
Cuando he llegado, el niño staba llorando a
lágrima viva.
Zirudien baino errezagoa zen: arin batean amaitu
dugu.
Min handia hartu zuen antza, oihu batean zegoen
eta.
Parece ser que tuvo mucho dolor, pues estaba
llorando desconsoladamente.
Hortxe daukat senarra haginetako minez, ai-ene
batean.
Ir al índice de contenidos
Fácil, fácil, fácil. En un par de minutos te lo aprendes.
ResponderEliminarEl gerundio en euskera no existe, ese es el problema. Por ello, han recurrido a multitud de formas para expresar la idea de gerundio, es muy difícil en euskera, uno de los puntos negros. Mi consejo: evitarlo siempre que se pueda.
ResponderEliminar